Jedność pomimo różnic, czyli pierwszy skład Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju
Dnia 30 września 1939 r. na emigracji we Francji został utworzony gabinet premiera gen. Władysława Sikorskiego. W kolejnych dniach zwiększała się liczba osób w nim zasiadających[1]. W nowych wojennych i emigracyjnych warunkach starano się właściwie zorganizować jego strukturę. Jednym z pierwszych i najważniejszych urzędów administracji centralnej było Prezydium Rady Ministrów (PRM). Odgrywało istotną rolę, zwłaszcza w początkowym okresie, kiedy jeszcze nie powołano wszystkich resortów[2]. Przy rządzie powołano także kilka komitetów, powierzając im konkretne obowiązki. Jednym z pierwszych był Komitet Ministrów dla Spraw Kraju, później powołano także Komitet Polityczny Ministrów, Komitet Ekonomiczny Ministrów[3].
Komitet Ministrów dla Spraw Kraju utworzono na mocy uchwały Rady Ministrów z dnia 8 listopada 1939 r. Powołany został przez premiera Sikorskiego dnia 13 listopada 1939 r.:
„Jego zadanie, […] polega na czuwaniu nad wszystkimi sprawami, związanymi z Krajem, z tajnymi wysiłkami Narodu, zmierzającymi do wyzwolenia Rzeczypospolitej z okupacji wroga. Przygotowania do walki czynnej z okupantami leżą w kompetencji Związku Walki Zbrojnej, ściśle tajnej organizacji wojskowej, której powstanie i zależność służbową zatwierdziła Rada Ministrów. Na przewodniczącego Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju desygnuję Pana Generała Broni Kazimierza Sosnkowskiego, powołując jednocześnie do jego składu Panów Ministrów: Aleksandra Ładosia, Mariana Seydę i Jana Stańczyka oraz pierwszego Zastępcę Ministra Spraw Wojskowych, Generała Brygady Mariana Kukiela. Zasadnicze wskazania polityczne dla kraju, wypracowane przez Komitet, wydawane będą przez Szefa Rządu, albo też w jego imieniu po wstępnej z jego strony aprobacie”[4].
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie postaci czterech ministrów powołanych w skład Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju, którzy mieli istotny wpływ na zakres spraw, jakimi zajmowano się podczas posiedzeń tego gremium. Pomimo tego, że ministrowie powołani ustawą z 1939 r. mieli różne wykształcenie, reprezentowali odmienne ugrupowania polityczne, a przede wszystkim posiadali inne doświadczenie polityczne i nie zawsze jednakowe poglądy na daną sprawę, to jednak Komitetowi udawało się pracować owocnie, o czym świadczy liczba zagadnień, jakimi zajmowano się w trakcie regularnie odbywanych w latach 1939–1940 posiedzeń[5].
Aleksander Ładoś
Minister Aleksander Ładoś (1891–1963)[6] urodził się we Lwowie, tam w 1910 r. ukończył z wyróżnieniem szkołę średnią IV państwowe gimnazjum klasyczne i rozpoczął studia – historię na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie[7]. Kontynuował je do wybuchu I wojny światowej. W 1913 r. rozpoczął działalność polityczną w PSL „Piast”, znał m.in. Wincentego Witosa i Jana Dąbskiego, zaangażował się w organizację Legionu Wschodniego. Następnie w Lozannie kontynuował przerwane studia. Na początku 1919 r. wrócił do kraju i od czerwca rozpoczął pracę w służbie dyplomatycznej Rzeczypospolitej Polskiej (RP). Pełnił funkcję delegata do spraw plebiscytu na Spiszu i Orawie, od kwietnia 1920 r. pracował w centrali Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ) w Warszawie, potem od dnia 17 sierpnia 1920 r. był kierownikiem Wydziału Prasowego MSZ, a w latach 1920–1921 sekretarzem delegacji polskiej na rozmowy pokojowe z Rosją Sowiecką w Mińsku i Rydze, uczestniczył również w rozmowach Jana Dąbskiego z Adolfem Joffe.
W grudniu 1921 r. został kierownikiem Wydziału Środkowo-Europejskiego w Departamencie Politycznym MSZ, a dnia 31 stycznia 1922 r. naczelnikiem tego wydziału (delegat RP w rokowaniach z Turcją). Od dnia 9 października 1923 r. do przewrotu majowego był posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym przy rządzie Łotwy. Z dniem 1 marca 1927 r. został mianowany konsulem generalnym RP w Monachium. Zwolniono go z MSZ po objęciu przez Józefa Becka funkcji ministra tego resortu. Do wybuchu II wojny światowej zajmował się publicystyką polityczną. Był redaktorem naczelnym „Gazety Handlowej”. Pod pseudonimem Wacław Nienaski publikował w „Odnowie”, „Polonii”, „Wieczorze Warszawskim”, „ABC”, „Zwrocie” i „Gońcu Warszawskim”. Krytykował politykę ministra Becka.
W rządzie gen. Sikorskiego powstałym we Francji od dnia 3 października 1939 roku do dnia 7 grudnia 1939 r. sprawował funkcję ministra bez teki z ramienia Stronnictwa Ludowego (SL). Następnie pełnił funkcję posła w Bernie w Szwajcarii w randze chargé d’affaires ad interim. Od dnia 24 maja 1940 r. do lipca 1945 r. zajmował się opieką nad polskimi i żydowskimi uchodźcami[1], a także nad internowanymi żołnierzami Drugiej Dywizji Strzelców Polskich gen. Bronisława Prugar-Ketlinga. Wraz z pracownikami placówki w Bernie w okresie okupacji prowadził akcję „Sprawy paszportowe”, pod której kryptonimem organizował dla polskich Żydów paszporty krajów Ameryki Południowej. Osoby posiadające paszporty były wywożone z Polski do miejscowości Vittel we Francji i w ten sposób ratowane przed Holokaustem[2]. Pomoc przesyłana przez Berno kierowana była do Polaków na całym świecie[3]. Prowadził także negocjacje z Litwą na temat przystąpienia do planowanej po wojnie federacji polsko-czechosłowackiej.
Marian Seyda
Marian Seyda (1879–1967) od czasów gimnazjum należał do tajnej organizacji samokształceniowej „Czerwona Róża”, potem do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, od połowy 1900 r. zaś do Ligi Narodowej.
W 1905 r. aktywnie działał w powstałym w Poznaniu stowarzyszeniu „Straż”, którego zadaniem była obrona polskich interesów w państwie pruskim. Zajmował stanowisko komisarza Ligi Narodowej na zabór pruski. Pod koniec 1915 r. wyjechał do Szwajcarii, był jednym z współzałożycieli Centralnej Agencji Polskiej w Lozannie. Wszedł w skład utworzonego dnia 15 sierpnia 1917 r. Komitetu Narodowego Polskiego w Lozannie pod przewodnictwem Romana Dmowskiego. W 1919 r. był ekspertem do spraw politycznych przy delegacji na konferencję pokojową w Paryżu, członkiem Komisji Zaboru Pruskiego i członkiem Stałej Narady.
Po powrocie do kraju został posłem do Sejmu Ustawodawczego, był zastępcą przewodniczącego Komisji Spraw Zagranicznych. Funkcję tę pełnił również później, kiedy ponownie wszedł do Sejmu w 1922 r. W 1923 r. po zawarciu tzw. „paktu lanckorońskiego” został ministrem spraw zagranicznych.
Od września 1926 r. objął funkcję redaktora naczelnego „Kuriera Poznańskiego”. W 1928 r. został wybrany senatorem II kadencji z województwa poznańskiego, z Listy Związku Ludowo-Narodowego. Z kolei w 1930 r. władze centralne Stronnictwa Narodowego (SN) przed wyborami do Sejmu i Senatu mianowały go komisarzem wyborczym z listy SN na województwo poznańskie. W 1936 r. wycofał się z czynnej działalności partyjnej, ponieważ nie zgadzał się z polityką prowadzoną przez grupę młodych działaczy SN. Po rozpoczęciu II wojny światowej na emigracji wszedł w skład rządu gen. Sikorskiego. Od 1940 r. był ministrem sprawiedliwości, potem ministrem prac kongresowych. Nie wszedł w skład rządu Tomasza Arciszewskiego. Zajmował się publicystyką, po wojnie pozostał na emigracji[4].
Jan Stańczyk
Jan Stańczyk (1886–1953) pochodził z Woli Przemykowskiej koło Brzeska w Małopolsce. Ukończył cztery klasy szkoły ludowej, potem wyemigrował do pracy w Niemczech. Najpierw pracował w fabryce włókienniczej w Lipsku, a po uzyskaniu kwalifikacji ślusarza w fabryce. Należał do polskiego towarzystwa katolickiego, aktywnie działał na rzecz utworzenia organizacji robotniczej o nastawieniu socjalistycznym. Kiedy za przestępstwa polityczne groziło mu więzienie, wyjechał do Galicji, a później ponownie do Niemiec, gdzie pracował jako ślusarz. W okresie 1904–1907 był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) zaboru pruskiego. Po rozpoczęciu I wojny światowej miał zamiar wstąpić do Legionów, ale został skierowany przez władze austriackie do pracy do zakładów zbrojeniowych Skoda w Pilźnie. Współpracował z socjaldemokratami czeskimi, organizował strajk robotników, w wyniku którego oddany został pod sąd wojenny. Proces odroczono do końca wojny wskutek protestów posłów do Rady Państwa.
W Galicji działał w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Był organizatorem wsparcia dla Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej. Wybrany posłem na Sejm RP, w listopadzie 1922 r. był członkiem komisji Przemysłowo-Handlowej.
W trakcie wydarzeń w Krakowie. starć robotników z wojskiem w 1923 roku przemawiał do tłumu ze zdobytego samochodu pancernego, uczestniczył także w mediacjach mających doprowadzić do uspokojenia sytuacji. W listopadzie 1923 r. został „oskarżony o podżeganie do gwałtów”[1]. Bronił go Herman Lieberman, uzyskując uniewinnienie. W 1928 r. ponownie wybrany do Sejmu, uczestniczył w organizacji Centrolewu. W 1930 r. nie uzyskał mandatu poselskiego. W latach 1933–1939 pełnił nieprzerwanie funkcję wiceprzewodniczącego Komisji Centralnej Związków Zawodowych. Od 1937 został członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS.
Był ministrem pracy i opieki społecznej w rządach premiera gen. Sikorskiego i później Stanisława Mikołajczyka od dnia 2 października 1939 r. do 24 listopada 1944 r. Uczestniczył w pracach nad utworzeniem Rady Narodowej RP, wszedł w skład powołanego przez Henryka Liebermana Komitetu Wykonawczego PPS za Granicą (potem Komitet Zagraniczny PPS), był przewodniczącym Reprezentacji Zagranicznej Polskich Związków Zawodowych. Współpracował z polskimi pismami zagranicznymi „Robotnik Polski w Wielkiej Brytanii”, był delegatem rządu polskiego w Radzie Administracyjnej Międzynarodowej Organizacji Pracy. Wspierał starania premiera o nawiązanie relacji z ZSRR.
Uczestniczył w rozmowach w Moskwie w 1945 r. w sprawach utworzenia tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Od 28 czerwca 1945 r. do 18 lipca 1946 r. pełnił funkcję ministra pracy i opieki społecznej w rządzie Edwarda Osóbki-Morawskiego, po zjednoczeniu PPS i PPR został członkiem PZPR. Od lipca 1949 r. prezes Rady Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Marian Kukiel
Marian Kukiel (1885–1973)[2] w 1903 r. ukończył gimnazjum klasyczne w Tarnowie i rozpoczął studia w zakresie historii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Franciszka Józefa we Lwowie. Był jednym z uczniów Szymona Askenazego[3].
Od lat gimnazjalnych angażował się w działalność rewolucyjną i niepodległościową. Od 1902 r. należał do Organizacji Promienistych w Tarnowie; w latach 1903–1905 pełnił funkcję redaktora naczelnego „Płomienia”; od 1904 r. w PPS zaboru rosyjskiego. Od 1905 r. w Organizacji Nieprzejednanych, w tym też roku więziony w piotrkowskim więzieniu; od 1906 r. związany z frakcją rewolucyjną PPS; od 1907 r. w jej milicyjnych kółkach we Lwowie. W 1908 r. wraz z gen. Sikorskim reprezentował studentów lwowskich na zjeździe Związku Postępowej Młodzieży Polskiej Zagranicą w Zurychu. W 1909 r. doktoryzował się na podstawie pracy: Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795–1797. Następnie pracował jako nauczyciel w szkole średniej.
Był jednym z założycieli (obok Józefa Piłsudskiego, gen. Sikorskiego, gen. Kazimierza Sosnkowskiego) Związku Walki Czynnej (ZWC) i pomysłodawcą nazwy tej organizacji oraz redaktorem jej założeń ideowych, a także członkiem Wydziału ZWC, potem Rady Przybocznej Komendanta Głównego. W 1910 r. współorganizował Związek Strzelecki (ZS). W 1914 r. był redaktorem „Strzelca”. W sierpniu 1914 r. przez dwa tygodnie pełnił funkcję szefa sztabu Komendy Okręgowej Lwów organizacji strzeleckich, później został jej komendantem. Dnia 1 września 1914 r. oddelegowano go z komendy 1 pp. Legionów do Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego jako łącznikowego (dnia 9 października otrzymał nominację na porucznika).
Dnia 1 stycznia 1915 r. objął dowództwo 3 kompanii III batalionu 1 pp. Legionów Polskich. Walczył w bitwach pod Konarami (lekko ranny), Ożarowem, Tarłowem, Balinem, Jastkowem, Krasieniem, Kamionką, Łysobykami. Od dnia 15 sierpnia do 12 listopada 1915 r. ze względu na stan zdrowia pozostawał na tyłach, od dnia 3 grudnia w linii, w okopach Koszyszcze, Stawyhorosz. Od dnia 9 października 1915 r. został awansowany na kapitana. Od dnia 28 lutego 1916 r. wrócił na front, jako dowódca VI batalionu I Brygady Legionów Polskich, dowodził tym batalionem w bitwie pod Kostiuchnówką. Od dnia 6 października do 31 grudnia 1916 r. przy sztabie 1 pp. Legionów. W styczniu 1917 r. dowodził II batalionem tego pułku. Od dnia 1 lutego do 15 marca 1917 r. był słuchaczem kursu Sztabu Generalnego w Warszawie, po jego zakończeniu został przeniesiony na stanowisko oficera sztabu II Brygady Legionów Polskich. Od dnia 1 września 1917 r. do listopada 1918 r. pełnił funkcję komendanta Szkoły Podchorążych (Ostrów Mazowiecka).
W niepodległej Polsce był najpierw komendantem Szkoły Podchorążych oraz zastępcą komendanta Szkoły Wojennej Sztabu Generalnego, następnie inspektorem szkół wojskowych piechoty, później pełnomocnikiem szefa Oddziału III (Naukowo-Szkolnego) Sztabu MSW oraz szefem sekcji szkół stałych tego działu do dnia 20 lutego 1920 r. Dnia 1 lutego 1919 r. zweryfikowany jako pułkownik Sztabu Generalnego krótko dowodził w 1920 r. – 2 Brygadą Litewsko-Białoruską, a od dnia 20 kwietnia 1920 r. – 51 pp., później – 24 BP. Od dnia 16 sierpnia 1920 r. pozostawał w dyspozycji Ministerstwa Spraw Wojskowych (M. S. Wojsk), początkowo zastępował szefa Oddziału III, a następnie kierował tym Oddziałem. Po utworzeniu Biura Historycznego Sztabu Generalnego(BH SG) od dnia 1 stycznia 1923 r. został jego kierownikiem. Dnia 1 kwietnia 1920 r. został mianowany dowódcą 13 DP w Równem, od 1 lipca 1920 r. był awansowany na generała brygady. Dnia 27 stycznia 1925 r. wrócił do Bura Historycznego na stanowisko szefa, ustalając m.in. program jego działania. Jesienią 1925 r. spotkał się z gwałtownym atakiem Piłsudskiego, który zarzucał mu stronniczość w opisie działań wojennych oraz fałszowanie dokumentów.
Podczas przewrotu w maju 1926 r. opowiedział się po stronie legalnych władz, dowodził jedną z grup wojska po stronie rządu, wskutek tego we wrześniu 1926 r. po zwycięstwie Piłsudskiego został pozbawiony wszelkich funkcji, pozostawiono go w dyspozycji Ministra Spraw Wojskowych, później zaś od dnia 31 stycznia 1930 r. – przeniesiono w stan spoczynku.
W kwietniu 1927 r. Kukiel wniósł podanie o dopuszczenie do habilitacji w Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) w oparciu o przygotowaną wcześniej pracę Bitwa pod Wołoczyskami. Jesienią 1927 r. rozpoczął wykłady z historii wojskowości oraz historii nowożytnej jako docent Katedry Historii Powszechnej UJ (1927–1935), w dniu 25 czerwca 1927 r. przeprowadził kolokwium habilitacyjne. Od 1930 r. do 1939 r. pełnił funkcję kustosza w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) oraz Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (TNW). W 1935 r. UJ zaproponował Kukielowi objęcie katedry po profesorze Wacławie Sobieskim. Nominacji tej nie przyjął, tłumacząc to koniecznością ukończenia rozpoczętych prac naukowych. W okresie międzywojennym ukazały się najważniejsze jego prace: Zarys historii wojskowości w Polsce, Wojny napoleońskie, Dzieje Polski porozbiorowe 1795–1815, a w ramach Wielkiej Historii Powszechnej opracował okres wojen napoleońskich. Głównym dziełem Kukiela była dwutomowa Wojna 1812 roku[1].
Po rozpoczęciu II wojny światowej w 1939 roku zgłosił się do służby czynnej, krótko pełnił funkcję komendanta garnizonu Tarnów[2], następnie został szefem działu propagandy w dowództwie obrony Lwowa. W październiku 1939 r. przez Rumunię dotarł do Francji i w gabinecie gen. Sikorskiego objął stanowisko I wiceministra spraw wojskowych. Od dnia 3 maja 1940 r. został mianowany generałem dywizji. Od dnia 27 lipca 1940 r. do dnia 24 września 1942 r. był dowódcą I korpusu Wojsk Polskich w Szkocji. Pełnił funkcję ministra spraw wojskowych od dnia 24 września 1942 r. do dnia 10 lutego 1949 r. (od listopada 1942 r. ministra obrony narodowej)[3].
Po wojnie gen. Kukiel zdecydował się pozostać na emigracji w Londynie. Przewodniczył Komisji Doradczej Naczelnego Wodza, był zastępcą przewodniczącego Komisji Historycznej Polskich Sił Zbrojnych. W 1945 r. współorganizował Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego (następnie Instytut Polski i Muzeum gen. W. Sikorskiego), był prezesem jego zarządu do 1966 r. W latach 1946–1973 pełnił funkcje prezesa Polskiego Towarzystwa Historycznego (PTH) na emigracji. Od 1947 r. współpracował z pismem „Teki Historyczne”. Był współzałożycielem, a w latach 1949–1973 prezesem Zarządu Polskiego Towarzystwa Naukowego, ponadto współzałożycielem Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie (PUNO) (od 1952 r. wykładał tam historię najnowszą). W latach 1952–1973 był członkiem senatu. Zmarł dnia 15 sierpnia 1973 r. w Mabledon. Został pochowany w Londynie na cmentarzu Kensal Green. Czterej ministrowie, o tak różnych biografiach, współpracowali z sobą w ramach KSK. Dzieliły ich poglądy polityczne i przynależność partyjna, ale jednoczyła idea pomocy Polsce i Polakom w czasach II wojny światowej. Ta idea była im niezmiernie bliska, ponieważ to oni walczyli o wolną i niepodległą ojczyznę i marzyli o jej potędze i rozwoju.
Przypisy:
1. Więcej informacji na ten temat: Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: PPRM), t. I: październik 1939 – czerwiec 1940, red. naukowy serii M. Zgórniak, oprac. W. Rojek, A. Suchcitz, Kraków 1994; M. Hułas, Goście czy intruzi? Rząd polski na uchodźstwie wrzesień 1939 – lipiec 1943, Warszawa 1996.
2. M. Hułas, Goście czy intruzi? Rząd polski na uchodźstwie wrzesień 1939 – lipiec 1943, Warszawa 1996, s. 138.
3. Po reorganizacji Komitetu w dniu 9 stycznia 1940 r. zmieniono m.in. nazwę na Komitet dla Spraw Kraju. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie [dalej cyt.: IPMS), Prezydium Rady Ministrów (dalej: PRM-K) 79. 9, k. 59; Studium Polski Podziemnej w Londynie [dalej cyt.: SPP], Komitet Ministrów dla Spraw Kraju A.1.3.1, k. 1. Od dnia 6 I 1940 r., zmieniono nazwę na Komitet dla Spraw Kraju.
4. IPMS, PRM-K 79. 9, k. 59; SPP, Komitet Ministrów dla Spraw Kraju A.1.3.1, k. 1; Protokoły posiedzeń Komitetu dla Spraw Kraju, cz. 1: 1939–1941, oprac. W. Grabowski, Warszawa 2008; A. Pachowicz, Komitet Ministrów dla Spraw Kraju 1939–1945, Warszawa 2010.
5. W tym okresie wszystkie protokoły posiedzeń Komitetu wpisywano do specjalnie przygotowanej pięćsetstronicowej „Księgi protokołów”. Została ona założona dnia 17 XI 1939 w Paryżu. Zawiera protokoły szesnastu posiedzeń KSK odbytych w dniach: 15 XI 1939, 21 XI 1939, 23 XI 1939, 28 XI 1939, 5 XII 1939, 12 XII 1939, 19 XII 1939, 28 XII 1939, 9 I 1940, 17 i 18 I 1940, 15 I 1940, 2 II 1940, 14 II 1940, 28 II 1940, 7 III 1940, 4 IV 1940. IPMS, PRM-K 79.1-16, k. 1–140.
6. W. Michowicz, Organizacja polskiej służby dyplomatycznej w okresie II wojny światowej, [w:] Historia dyplomacji polskiej, pod red. W. Michowicza, t. V, Warszawa 1999, s. 29.
7. Czy wiesz kto to jest? red. S. Łoza, Warszawa 1938, s. 438; S. E. Nahalik, Aleksander Ładoś, [w:] Polski słownik biograficzny (dalej: PSB) t. XVIII/2, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973, s. 183–250.
8. A. Haska, „Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję”. Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2015/11, s. 299–309.
9. Więcej informacji na ten temat: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Poselstwo w Bernie, sygn. 404.
10. Czy wiesz kto to jest?…, s. 438; I. Kulikowska, Aleksander Ładoś – konsul generalny II RP w Monachium, [w:] W nieustającej trosce o polską diasporę, Gorzów Wielkopolski 2012, s. 263–279.
11. E. Duraczyński, Rząd Polski na Uchodźstwie 1939–1945. Organizacja, Personalia, Polityka, Warszawa 1993, passim.
12. J. Walczak, Jan Stańczyk, [w:] PSB, t. XLII/2, Warszawa – Kraków 2003, s. 245.
13. A. Pachowicz, Marian Kukiel (1885-1973) historyk wojskowości i polityk, [w:] Problemy historii wojskowości w kraju i na obczyźnie po wrześniu 1939 roku. Studia historyczne i politologiczne, pod red. L. Nowaka, M. Szczerbińskiego, G. Wieczorka, Gorzów Wielkopolski 2010, s. 343-354.
14. IPMS, kol. 24/39 Mariana Kukiela (teka niepaginowana); Biogramy uczonych polskich AU w Krakowie, TNW, PAU, PAN, pod red. A. Śródka, P. Szczawińskiego, Wrocław 1984, s. 261; Słownik historyków polskich, pod red. M. Rosińskiej-Jackl, Warszawa 1994; P. Stawecki, Słownik biograficzny generałów wojska polskiego 1918–1939, Warszawa 1994, s. 184–185; T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, Generałowie Polski niepodległej, Warszawa 1991, s. 44; A. Wojtaszak, Generalicja Wojska Polskiego 1921–1926, Szczecin 2005; Polska Encyklopedia Wojskowa, pod red. O. Laskowskiego, t. VII, Warszawa 1943; Encyklopedia Katolicka, pod red. E. Ziemiana, t. X, Lublin 2004; S. Biegański, Ś.p. Gen. Marian Kukiel, „Teki Historyczne” (Londyn) 1978–1980, t. XVII; L. Grot, Marian Kukiel, Uczony, żołnierz i polityk. Sprawozdanie z sesji naukowej zorganizowanej w Wojskowym Instytucie Historycznym w 100 rocznicę urodzin M. Kukiela w 1985 roku, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1986, nr 1; B. Hełczyński, Ś.p. Gen. prof. Marian Kukiel jako organizator polskiego życia naukowego i kulturalnego, „Teki Historyczne” (Londyn) 1978–1980, t. XVII; L. Koczy, Generał Marian Kukiel, historyk, założyciel Polskiego Towarzystwa Historycznego na obczyźnie, „Teki Historyczne” (Londyn) 1978–1980, t. XVII; S. Kopański, Generał Marian Kukiel – żołnierz i historyk wojskowości, „Teki Historyczne” (Londyn) 1978–1980, t. XVII; W. Majewski, Kukiel, a kwestia bitwy warszawskiej 1920 roku, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1990, nr 1–2; W. Majewski, Marian Kukiel jako historyk wojskowy, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1993, nr 4; J. A. Radmoski, Generał Marian Kukiel we wrześniu 1939 roku, „Przegląd Polonijny” 1984, z. 2; K. Sowiński, Marian Kukiel – pisarz, „Teki Historyczne” (Londyn) 1978–1980, t. XVII; P. Stawecki, Generał Marian Kukiel jako Szef Biura Historycznego Sztabu Generalnego i jego konflikt z marszałkiem Józefem Piłsudskim w 1925 roku, „Przegląd Historyczny” 1987, t. LXXVIII, z. 3; P. Stawecki, Marian Kukiel (1885–1973), „Wiedza Obronna” 1986, nr 4; E. Zamoyska, Marian Kukiel – przyjaciel rodziny Czartoryskich, „Teki Historyczne” (Londyn) 1978–1980, t. XVII; M. Zgórniak, Generał Marian Kukiel (1885–1973), „Przegląd Polonijny” 1982, z. 1; J. Zuziak, Służba Mariana Kukiela w Legionach Polskich, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1995, t. 37, s. 191–212; J. Zuziak, Generał Marian Kukiel, minister obrony narodowej, [w:] Naczelni Wodzowie i Wyżsi dowódcy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, Warszawa 1995; J. Zuziak, Gen. dyw. Marian Kukiel jako minister Obrony Narodowej, „Teki Historyczne” (Londyn) 1996, t. XXI; Kukiel Marian (1885–1973) Moja wojaczka na Ukrainie, wiosna 1920: dziennik oficera Sztabu Generalnego, wstęp i oprac. Janusz Zuziak, Warszawa 1995; J. Zuziak, Generał Marian Kukiel 1885–1973. Żołnierz historyk, polityk, Pruszków 1997.
15. Z. Jagodziński, Bibliografia prac i pism gen. M. Kukiela, „Teki Historyczne” (Londyn) 1978–1980, t. XVII; Z. Jagodziński, Bibliografia prac i pism gen. M. Kukiela (uzupełnienie), „Teki Historyczne” (Londyn) 1988–1989, t. XIX.
16. Zajmował się przygotowaniem miasta do obrony, jednak nie udało mu się wykonać tych zadań, ponieważ w okolice Tarnowa bardzo szybko przesuwał się front. Dnia 7 września 1939 r. opuścił Tarnów i udał się w kierunku wschodnim. J. Zuziak, Generał Marian Kukiel 1885–1973. Żołnierz historyk, polityk…, s. 153.
17. B. Janicka, Kalendarium władz RP 1939–1945, [w:] RP na obczyźnie podczas II wojny światowej, praca zbior. pod red. Z. Błażyńskiego, Londyn 1994, s. 963–968; W. Babiński W., Przyczynki historyczne do okresu 1939–1945, Londyn 1967, passim.
Zobacz także
Pobierz ten tekst w PDF:W tej samej kategorii
Tags: Anna Pachowicz | Autorzy i Blogerzy SPP
Socjal