05 czerwiec 2018

Operacja „Most I” w świetle źródeł archiwalnych zgromadzonych w Studium Polski Podziemnej

Depesza-Szyfr 29.04.1944 - SPP sygn. A.429 k. 88 (PDF)

Utrzymywanie stałej łączności z Rządem Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie stanowiło dla władz Polskiego Państwa Podziemnego sprawę najwyższej wagi. Dopóki siedziba Rządu mieściła się w Paryżu, dopóty nie było większych problemów z jej prowadzeniem. Sytuacja zmieniła się po kapitulacji Francji, kiedy emigracyjne władze ewakuowano do Londynu. Utrzymywanie łączności z Rządem natrafiało na coraz liczniejsze trudności. Nie bez znaczenia był fakt, że droga kurierska z Polski do stolicy Albionu trwała od kilku tygodni do kilku miesięcy. Straty w ludziach były znaczne. Już w kwietniu 1940 roku płk. Stefan Grot-Rowecki, Komendant Główny Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) w meldunku do gen. Sosnkowskiego wysunął koncepcję lądowania samolotów na odpowiednio wybranych i przygotowywanych prowizorycznie lotniskach w Kraju. Równocześnie zarządził poszukiwanie placówek łączności z lotniskami na terenie woj. kieleckiego, krakowskiego oraz częściowo warszawskiego celem umożliwienia zrzucania poczty oraz sprzętu¹. Idea wywołała liczne wątpliwości zarówno wśród władz angielskich, jak i polskich. Argumentowano, że takie operacje niosły ze sobą znaczne ryzyko oraz niebezpieczeństwo ze względu na dużą odległość dzielącą bazy brytyjskie od Polski, a także znikomą liczbą samolotów o krótkim starcie i dalekim zasięgu, jaką dysponowali Brytyjczycy na początku wojny. Przez następne miesiące trwała wymiana depesz pomiędzy gen. Grotem-Roweckim, a Londynem. Przedstawiano w nich różne warianty lotów dwustronnych. Dowódca Armii Krajowej (AK) w depeszy z 7 maja 1942 roku wystąpił z propozycją lotów ze Szwecji lekkich samolotów pasażerskich². Idea generała była niemożliwa do zrealizowania ze względu na neutralność Szwecji. Władze brytyjskie rozważały zaś wysłanie do Polski wodnopłatowca typu „Catalina”. Również i ta koncepcja upadła ze względu na mały zasięg samolotu oraz wymagane warunki wodowania. Latem 1943 roku władze angielskie wydały zgodę na wykonanie operacji lotniczej dwustronnej z Zachodu do Polski. Akcji nadano kryptonim „Wildhorn”. Pierwszy Most planowano przeprowadzić w październiku 1943 roku. Ze względu jednak na złe warunki techniczne oraz atmosferyczne operację odroczono do wiosny 1944 roku³. Do akcji przeznaczono samoloty typu „Dakota”. Ich wymagania lotnicze były o wiele skromniejsze, aniżeli maszyn poprzednio branych pod uwagę. Zaopatrzono je w reflektory oraz przystosowano do zabierania dużej ilości paliwa, wystarczającego na lot na trasie Włochy-Polska, liczącej około 2500 km⁴. Do realizacji operacji wymagano lądowiska o długości 1000 metrów oraz szerokości 200 metrów bez przeszkód terenowych⁵.

Na miejsce lądowania wybrano tereny pod Bełżycami w Lubelskiem. Wpływ na decyzję miał fakt, że noce stawały się coraz krótsze. Organizatorom operacji „Most” zależało na tym, aby skrócić czas lotu nad obszarami zajętymi przez Niemców. Maszyna startowała z Włoch, a Bełżyce ze wszystkich proponowanych lądowisk były wysunięte najbardziej na południe. Należy zaznaczyć, że przeprowadzenie operacji wymagało długiej oraz żmudnej organizacji. Lądowanie alianckiego samolotu w okupowanej Polsce wiązało się z pracą wielu ludzi. Konieczne było wyznaczenie kilku lądowisk, aby w wypadku zagrożenia jednego, operację przenieść na drugie. Wymagano również stałego badania jego stanu nawierzchni, wyposażenia w odpowiednie sygnały świetlne oraz zgromadzenia oddziałów ubezpieczających. Bezwzględną zasadą było utrzymanie całości operacji w jak największej konspiracji. W Wydziale Lotniczym Komendy Głównej Armii Krajowej (KG AK) utworzono specjalną komórkę dla operacji „Mostów”, której szefem został mjr. pil. Bolesław Dorembowicz ps. „Styka”. W wojskowej bazie lotniczej w Brindisi w Apulii na południu Włoch zorganizowano bazę przerzutową o kryptonimie „Elba”. Dysponowała specjalną radiostacją noszącą nazwę „Jutrzenka”, którą przeznaczono dla radiowej obsługi „Mostów”. Zakonspirowana radiostacja na wyznaczonym lądowisku podawała jej komunikaty meteorologiczne oraz informacje o jego stanie nawierzchni. Zawiadamiała również lotnisko o wystartowaniu „Dakoty” do Polski. Potwierdzeniem startu samolotu z Włoch do Polski były ponadto kody muzyczne nadawane w dniu operacji przez Polskie Radio w Londynie. 15 kwietnia 1944 roku w godzinach popołudniowych na falach eteru zabrzmiała „Koło mego ogródeczka, rosła sobie jabłoneczka”. Był to sygnał stolicy Albionu o przygotowaniu samolotu do startu. Wieczorem 15 kwietnia 1944 roku melodię powtórzono, co oznaczało, że należało się go spodziewać w Kraju około pierwszej w nocy. Całością akcji przyjęcia samolotu kierował szef Referatu Lotniczego Komendy Okręgu Armii Krajowej w Lublinie kpt. pil. Janusz Mościcki. O godzinie 22 zgromadził w plebanii kościoła parafialnego w Bełżycach delegatów z Komendy Głównej AK oraz z Delegatury Rządu, których poinformował, że o 23 nastąpi wymarsz na lądowisko o kryptonimie „Bąk”. Akcję osłaniali żołnierze z Armii Krajowej oraz z oddziałów partyzanckich „Nerwy”, „Rysia”, „Szarugi” i „Zapory”. Były ugrupowaniami odpowiednio wyekwipowanymi oraz o dużym doświadczeniu bojowym.

W składzie pięcioosobowej delegacji⁶ przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego wysłanej pierwszym lotem dwustronnym znalazł się Andrzej Pomian [właściwie Bohdan Sałaciński]. W styczniu 1944 roku gen. Tadeusz Bór-Komorowski powierzył mu misję przedstawienia Naczelnemu Wodzowi gen Kazimierzowi Sosnkowskiemu aktualnej sytuacji politycznej oraz usprawnienia propagandy londyńskiej w sprawach Kraju. Przed wyjazdem Pomian spotkał się również z szefem Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej (BIP KG AK) płk. Janem Rzepeckim, który powierzył mu dwie inne sprawy do wykonania⁷. Pierwsza dotyczyła gen. Stanisława Tatara⁸, szefa Oddziału III Operacyjnego Sztabu KG AK, który od drugiej połowy 1943 roku przejawiał pogląd, że należy szukać porozumienia z Związkiem Sowieckim bez porozumienia z Rządem RP w Londynie. Tą opinię nie tylko rozpowszechniał w referatach wygłaszanych w Komendzie Głównej AK, ale także w licznych rozmowach z oficerami. Wobec jego defetystycznej działalności gen. Bór-Komorowski podjął decyzję o wysłaniu go do Londynu. Wobec Naczelnego Wodza to właśnie Pomian, a nie gen. Tatar miał reprezentować stanowisko KG AK wobec Związku Sowieckiego. Mimo ostrzeżeń „Dowmuntta” we Włoszech, gen. Sosnkowski mianował go zastępca szefa sztabu do spraw Kraju.

Podczas spotkania z Pomianem płk. Rzepecki wręczył mu kartkę z następującą treścią „Nasz Kościuszko do chrzanu. Zróbcie wszystko, aby go zamienić”. Podpisał ją „Antoni”. Powyższą kartkę Pomian miał wręczyć w Londynie płk. Franciszkowi Demlowi, pełniącego funkcję szefa Oddziału III Operacyjnego Sztabu Naczelnego Wodza (SNW). Pseudonim „Antoni” nosił zaś płk. Kazimierz Iranek-Osmecki, szef Oddziału II KG AK. Zarówno płk. Demel, jak i płk. Iranek-Osmecki byli dawnymi legionistami oraz zagorzałymi piłsudczykami. Pomian nie wiedząc jakie imię nosi dowódca Armii Krajowej, nie mógł posiadać wiedzy, że spisek wymierzony był wobec gen. Borowi-Komorowskiemu⁹. Niemniej uznał, że sytuacja jest na tyle poważna, iż nie wręczył karteczki adresatowi. „Dowmuntt” zdecydował się pokazać ją wpierw gen. Tatarowi i dopiero za jego zgodą przekazał ją płk. Demlowi. Ostatecznie nie dopuszczono do eskalacji spisku wymierzonego wobec gen. Borowi-Komorowskiego . Warto zaznaczyć, że jego faktycznym jego inicjatorem był płk. Rzepecki o czym świadczyć mogą następujące słowa:

„13 kwietnia [1944 r.] musiałem wydrukować rozkaz Bora, w którym witał on (nie wcielone jeszcze!) NSZ w szeregach AK i podkreślał «wartościowy wkład ideowy», jaki do nas wnoszą. Można było oszaleć! A że właśnie miał odlatywać do Londynu referent BIP Bohdan Sałaciński, więc prosiłem go, by usiłował poufnie dotrzeć do ministra obrony narodowej i przedstawić mu mój pogląd na katastrofalną, moim zdaniem, sytuację polityczną u nas (generał Kukiel¹⁰ był zawsze antysanatorem, „sikorszczykiem" i znał mnie dobrze). Na domaganie się przez Sałacińskiego jakiegoś dyskretnego dowodu dla Kukiela, że będzie mówił w moim imieniu, dałem mu łatwą do zniszczenia karteczkę z własnoręczną notatką (…)”¹¹.

Pomian po latach wspominał, że na chwilę rozpoczęcia operacji „Most I” czekano sześć tygodni. W miasteczku Bełżyce po raz pierwszy pojawił się już 6 marca. Część osób zatrzymało się u miejscowego sołtysa, reszta zaś na plebani. Warunki atmosferyczne były kiepskie, a roztopy spowodowały opóźnienie operacji, aż do czasu uzyskania odpowiedniej nawierzchni. Powyższe czynniki przyczyniły się do wydania rozkazu o powrocie do Warszawy. Pod Bełżyce Pomian i reszta delegatów wróciła tydzień później. Aliantom zależało na jak najszybszym odebraniu materiałów wywiadowczych zawartych w poczcie przeznaczonych dla Londynu. Najprawdopodobniej z tego też względu termin operacji przyśpieszono.

Operacja „Most I” była doskonale zorganizowana i odbyła się z błyskawiczną sprawnością. Samolot wylądował w nocy z 15 na 16 kwietnia 1944 roku o godzinie pierwszej w nocy. Jego załogę stanowili por. pil. Ted Harrod z Wielkiej Brytanii, oficer łącznikowy kpt. pil. Bolesław Korpowski¹² oraz nawigator Jack Willcock z Walii. Oprócz nich na pokładzie znajdowali się rtm. Narcyz Łopianowski ps. „Sarna” oraz ppor. broni pancernej Tomasz Kostucha ps. „Bryła”, których skierowano do Warszawy. Z Brindisi przywieziono ponad 60 tysięcy dolarów, specjalne pasy z pieniędzmi dla Delegatury Rządu na Kraj, pocztę, instrukcje, sprzęt fotograficzny oraz kapsułki z trucizną. Z Polski zabrano pocztę kurierską, sztandar haftowany darowany Brygadzie Spadochronowej na Zachodzie oraz materiały wywiadowcze dotyczące niemieckich rakiet V-1 i V-2. Te ostatnie umieszczono w postaci mikrofilmów. Ukryto je w przedmiotach osobistego użytku takich jak: mydło do golenia, szczotka, ubrania. Część z nich umieszczono również w książeczce do nabożeństwa oraz w tomiku „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza¹³. Wysłany sztandar miał ciekawą historię. Wykonały go jesienią 1942 r. mieszkanki Warszawy. Sztandar przeznaczono dla I Samodzielnej Brygady Spadochronowej gen. Stanisława Sosabowskiego¹⁴. Start do lotu powrotnego odbył się w zaledwie 10 minut po wylądowaniu. Pomian wspominał:

„Po dziesięciu minutach byliśmy już w powietrzu. Dopiero później mieliśmy się dowiedzieć od pilota, że z powodu rozmiękłego gruntu aparat oderwał się od ziemi tuż przed lasem i z trudem uniknęliśmy zderzenia z czubami drzew” ¹⁵.

Dalsze niebezpieczeństwo przed załogą Dakoty pojawiło się nad Węgrami, gdy Niemcy z brzegów Dunaju otworzyli ogień. Rankiem 16 kwietnia 1944 roku samolot wylądował w Brindisi. Bezpośrednio przed akcją „Most I” dowódcy oddziałów partyzanckich ochraniających przebieg operacji przestrzegali mieszkańców Matczyn o ryzyku represji na lokalnej społeczności ze strony okupanta niemieckiego. Tylko część mieszkańców w trakcie trwania operacja skryła się w pobliskich lasach. Akcja „Most I” odbyła się bez kontaktu z Niemcami. Nawet załoga pobliskiej wieży obserwacyjnej nie zorientowała się, że tuż obok wylądował angielski samolot. Niemcy co prawda w następnych dniach natrafili na ślady lądowania maszyny, uznali ją jednak za radziecką. W wyniku przeprowadzonej operacji „Most I”, kilku mieszkańców Matczyn osadzono w siedzibie Gestapo na lubelskim zamku.

Przeprowadzenie operacji „Most I” było bez wątpienie sprawą bez precedensu w okupowanej Polsce. Dowiodła nie tylko doskonałej organizacji konspiratorów, ale także skutecznej współpracy lokalnej społeczności z Armią Krajową. Kpt. pil. Korpowski w raporcie z operacji „Most” napisał: „(…) organizacja na ziemi nadspodziewanie dobra w tamtejszych warunkach”¹⁶. W depeszy do „Lawiny” z 6 maja 1944 roku donoszono z kolei: „dodatni wynik operacji zawdzięczać należy wyjątkowo sprawnej i wykwalifikowanej załodze oraz wysokim walorom maszyny¹⁷”. W Londynie 26 kwietnia 1944 roku załogę „Dakoty” udekorował gen. Sosnkowski¹⁸. Dzięki skuteczności operacji jeszcze dwukrotnie w 1944 roku przeprowadzono akcję szybkiego, bezpośredniego przerzutu ludzi i materiałów drogą powietrzną. Nie bez znaczenia było również jej duże znaczenie moralne dla społeczeństwa polskiego.

PRZYPISY

Studium Polski Podziemnej w Londynie [dalej cyt. SPP], Oddział VI Sztabu NW [dalej cyt. Oddział VI], Mosty-depesze, Łączność lotnicza dwustronna –„Mosty”, sygn. A/429.
Ibidem, Depesza nr 395 z 7 maja 1942 r., sygn. A/429.
K. Bieniecki, Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, Warszawa 2005, s. 177.
T. Bór-Komorowski, Armia Podziemna, Londyn 1989, s. 165.
SPP, Kolekcja Tadeusz Żenczykowski, „Mosty” lotnicze, S. Wojtkiewicz, Pierwsza „Operacja Most”, „Życie Warszawy”, 5-6 I 1958 r., sygn. 32/17.
Oprócz Pomiana w delegacji znaleźli się również: gen. Stanisław Tatar ps. „Tabor”, płk. Ryszard Dorotycz-Malewicz ps. „Strzemię”, por. Zygmunt Berezowski ps. „Redaktor” oraz Stanisław Ołtarzewski ps. „Stefan Stanisławski” za: SPP, Radio Wolna Europa, T. Zawadzki, Audycja RWE z 26 XII 1958 r., sygn. Kol. 41, zob. także Ibidem, Oddział VI, Mosty-depesze, Depesza „Lawiny” z 19 kwietnia 1944 r., sygn. A/429.
A. Ziółkowska-Boehm, Amerykanie z wyboru i inni, Warszawa 1998, s. 174.
A. K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944, T. I., Warszawa 1987, s. 153-155.
Szerzej o spisku wobec gen. Bora-Komorowskiego: A. Fitowa, Wywiad KG AK i polityka krajowa NW gen. Kazimierza Sosnkowskiego w 1944 r. w świetle listu Kazimierza Iranka-Osmeckiego, „Dzieje Najnowsze”, 1997, nr 29/3, s. 198-199.
Kartkę przeznaczono nie dla gen. Kukiela, jak twierdził płk Rzepecki, lecz dla płk. Franciszka Demla, który był przyjacielem płk. Iranka-Osmeckiego.
J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, Warszawa 1956, s. 278
Po Kanadyjczyku wyszedł z samolotu ktp. pil. Korpowski. Warto przytoczyć fragment relacji Mościckiego: „(…) Ten rzuciwszy tylko okiem na nas, otaczających go kołem, ukląkł na ziemi, pocałował ją i zwracając na nas załzawione oczy powiedział »Nie dziwcie się chłopcy, myśmy tak się stęsknili za tą polską ziemią. Chcę jej trochę wziąć na grób gen. Sikorskiego i groby kolegów«. Co powiedziawszy zaczął palcem rwać ziemię i kłaść w kieszeń kombinezonu, znajdującą się z przodu na wysokości uda. Przyznam się, że i mnie łzy w oczach stanęły” za: SPP, Kolekcja Tadeusz Żenczykowski, „Mosty” lotnicze, J. Mościcki, Kryptonim „Most”, „WTK”, 24 XI 1974 r., s. 6, sygn. Kol. 32/17.
Ibidem.
Sztandar wręczył I Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej 15 czerwca 1944 roku prezydent RP Władysław Raczkiewicz w miejscu pobytu sztabu brygady w Cupar w Wielkiej Brytanii.
SPP, Kolekcja Tadeusz Żenczykowski, „Mosty” lotnicze, A. Pomian, Pierwszy Most, sygn. Kol. 32/17.
Ibidem, Oddział VI, Mosty-depesze, Raport kpt. pil. Korpowskiego Bolesława z lotu na bajor „Bąk” dnia 15 na 16 kwietnia 1944 r., sygn. A/429.
Ibidem, Oddział VI, Mosty-depesze, Depesza „Turskiego” [gen. Tatara] do „Lawiny” [gen. Bora-Komorowskiego] z 6 maja 1944 r., sygn. A/429.
K. Sosnkowski, Materiały historyczne, Londyn 1966, s. 173-174.